Ocena finansowej efektywności inwestycji w technologię IT służy rozwiązaniu jednego z podstawowych problemów, związanych z podjęciem decyzji o uczestnictwie w procesie rozwoju i transferu technologii. Problem sprowadza się do odpowiedzi na pytanie: Czy inwestycja w technologię opłaci się? Brak odpowiedzi na to pytanie praktycznie zamyka dyskusję o tym, czy warto, a jeśli tak to dlaczego, uczestniczyć w projekcie, co do którego nie ma pewności, jak się zakończy z ekonomicznego punktu widzenia. Mimo tego, że rzetelna i jednoznaczna ocena inwestycji w technologię jest bardzo trudna, jeśli w ogóle możliwa, wymogi racjonalizacji ryzyka, związanego z realizacją przedsięwzięć gospodarczych zmuszają do wnikliwego rachunku ich opłacalności.
W analizie i ocenie opłacalności inwestycji IT wykorzystywane są cztery podstawowe wskaźniki, a mianowicie:
- okres zwrotu nakładów, który wskazuje długość okresu, po upływie którego generowane przez projekt wpływy środków pieniężnych zwracają poniesiony w okresie początkowym nakład,
- wartość zaktualizowana netto (ang. Net Present Value - NPV), opierająca się na zasadzie, że projekt jest wart realizacji, jeżeli generuje wpływy równe co najmniej początkowemu nakładowi inwestycyjnemu,
- wewnętrzna stopa zwrotu (ang. Internal Rate of Return - IRR), wyrażająca oczekiwaną stopę dochodu z planowanej inwestycji, co umożliwia porównanie jej opłacalności z innymi, dostępnymi na rynku alternatywami inwestowania,
- wskaźnik rentowności inwestycji (ang. profitability index), określający jej efektywność jako stosunek wyników uzyskanych z inwestycji w założonym (wymaganym) okresie zwrotu kapitału do nakładów inwestycyjnych.
Przedstawione wyżej wskaźniki są powszechnie znane i nie odbiegają od tych, które są wykorzystywane w analizach opłacalności typowych przedsięwzięć inwestycyjnych. Ich stosowanie w ocenie inwestycji w technologię jest szczególnie trudne, z uwagi na niepewność danych, na podstawie których przeprowadzane są analizy.
Ocena finansowa efektywności inwestycji w technologię jest realizowana na podstawie planowanych wielkości ekonomicznych, takich jak wartość inwestycji, wartość zysku netto i przede wszystkim wartość przepływów finansowych. Najtrudniejsze jest przy tym realistyczne, poprawne przygotowanie prognoz finansowych (nazywanych czasem zestawieniami finansowymi pro-forma) dla planowanego projektu. Problemy, które należy rozwiązać oceniając opłacalność podjęcia projektu, dotyczą kwestii, które przedstawiono poniżej (na podst. P Głodek, P. Pietras, Finansowanie komercjalizacji technologii i przedsięwzięć innowacyjnych opartych na wiedzy)
- Ustalenie okresu, który miałaby obejmować analiza. Dla każdego projektu ustala się go indywidualnie, między innymi uwzględniając przewidywany czas użytkowania środka trwałego, będącego przedmiotem inwestycji. W przypadku analizy projektów innowacyjnych, horyzont czasowy ich szczegółowej analizy zamyka się w ramach 5-10 lat.
- Sporządzenie planu finansowego projektu, z określeniem wysokości nakładów inwestycyjnych, źródeł ich finansowania oraz prognoz finansowych. Plan powinien on być konstruowany na podstawie przyszłych, spodziewanych nakładów inwestycyjnych, przychodów ze sprzedaży produktów oraz kosztów bieżącej działalności, ponoszonych wskutek wdrożenia projektu. Gdy projekt jest realizowany obok istniejącej działalności, trudno jest nieraz oddzielić je od siebie.
- Budowa rachunku zysków i strat (rachunku wyników), wymagająca zaplanowania przychodów ze sprzedaży oraz związanych z nimi kosztów. W istniejącym przedsiębiorstwie, opierając się na danych historycznych, dość łatwo zaplanować można koszty kolejnych lat. Gdy innowacyjny projekt będzie się rozwijał w oparciu o zupełnie nowy podmiot, układ kosztów należy szacować na podstawie doświadczenia.
- Określanie wartości przepływów pieniężnych, a więc wartości środków finansowych w konkretnym momencie w kasie firmy. O ile stosunkowo łatwo można zaplanować przepływy inwestycyjne (np. zakupy maszyn) czy przepływy finansowe (związane z finansowaniem działalności, np. z kredytów), o tyle trudno planować przepływy operacyjne, związane z działalnością bieżącą (kupno-sprzedaż towarów, usług itp.). A koszty operacyjne mają zasadniczy wpływ na zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, przeznaczony na planowaną działalność operacyjną.
Tak więc inwestycje w transfer technologii i komercjalizację wiedzy wiążą się z ryzykiem. Generalnie ryzyko występuje w takich głównych obszarach, jak (na podst. D.M. Trzmielak, W. B. Zehner, Metodyka i organizacja doradztwa w zakresie transferu i komercjalizacji technologii):
- Działalność B+R, gdzie ryzyko dotyczy nie osiągnięcia zakładanych sukcesów badawczych, przekroczenia budżetu, opóźnienia harmonogramu prac, nie osiągnięcia planowanych parametrów technologii, ochrony własności intelektualnej i łatwości skopiowania rozwiązań czy też zmienności polityki rządu.
Inwestycje, gdy ryzyko wynika z trudności uzyskania zamierzonych parametrów inwestycji wdrożenia technologii, w tym oceny wyników finansowych uzyskiwanych dzięki wdrożeniu, oceny udzielonej (zakupionej) licencji czy uzyskania dochodu ze środków zainwestowanych w nowej firmie (spin-off, spin-out, spin-in). - Rynek, gdzie ryzyko dotyczy oceny wydarzeń na rynku, związanych ze zmianami w zachowaniu nabywców, wzorców zakupu, wielkości segmentów rynku, potencjału rynku, popytu i podaży środków finansowych na rozwój nowych technologii czy zmiany przepisów, ale też zmienności potrzeb przedsiębiorcy, skłonności do zapłaty za udzieloną licencję, dostępności kompetentnych usługodawców (dalsze badania zlecone) czy błędnej oceny rynku i tendencji rynkowych, wynikających z ich nagłej zmiany lub braku dostępu do informacji.
- Biznes, charakteryzujący się ryzykiem związanym z faktem, że nie każda idea bywa akceptowana na rynku, oczekiwań może nie spełnić testowanie idei, prototypu czy zainteresowanie rynku docelowego jak też brak wartości ekonomicznej wyników badań rynku czy brak zdolności patentowej rozwiązań.
- Inne obszary ryzyka, takie jak błędy w ocenie rozwoju rozwiązań substytucyjnych, ocenie źródeł pozyskiwania materiałów i podzespołów czy ocenie zmian otoczenia legislacyjnego, społecznego i politycznego.
Ważnym krokiem wobec ryzyka w ocenie finansowej efektywności inwestycji w technologię IT jest ustalenie jego źródeł oraz sposobu pomiaru na tle pożądanych efektów przedsięwzięcia. Ocena ryzyka powinna być przydatna do przygotowania rezerw i zabezpieczeń, chroniących przedsięwzięcie przed nieopłacalnością czy bankructwem, w formie rezerwy środków finansowych, zabezpieczeń w harmonogramie prac, alternatywnych sposobach działań, itp.
O ogólnych ryzykach możliwych do wystąpienia w realizacji projektów IT opowiemy w osobnym artykule.
